Από το φετινό χειμερινό εξάμηνο 2025-26 ξεκινάμε στη Σχολή Αρχιτεκτόνων μηχανικών ΠΚ ένα ΝΕΟ ΚΑΤ' ΕΠΙΛΟΓΗΝ ΜΑΘΗΜΑ στο πεδίο της Ιστορίας & Θεωρίας της Αρχιτεκονικής και της Πόλης με τίτλο "Ειδικά θέματα Ιστορίας & Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής και της Πόλης" και ειδικό τιτλο
Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΗΣΗ από τον 19ο έως τον 21ο αι.
Πρόκειται για ένα ενδιαφέρον κατ' επιλογήν μάθημα στην τομή της Ιστορίας & Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής και της Πόλης το οποίο λειτουργεί συμπληρωματικά στα μαθήματα ΙΣΤΘ Α&Π 3,4,5 και βέβαια σε πλήρη συνέργεια με μαθήματα Αρχιτεκτονικού και Αστικού Σχεδιασμού που έχουν σχέση με την κατοικία. Επίσης ασχολείται ισόποσα με τον διεθνή χώρο και την Ελλάδα δίνοντας τη δυνατότητα συγκρίσεων. Τέλος, λόγω του οτι στο εαρινό εξάμηνο δεν θα διδαχθεί το μάθημα Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Πόλη & Πολιτισμός είναι καλή ευκαιρία να έλθετε σε επαφή με ζητήματα του ελληνικού χώρου μέσω της κοινωνικής κατοίκησης.
Καλή συνέχεια!
Καθηγήτρια Αμαλία Κωτσάκη
Θα το διδάξει η κ. Αικατερίνη Καραδήμα, διδάκτωρ Ιστορίας & Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής και της Πόλης με MArch. στην The Bartlett School of Architecture στο Λονδίνο ως εντεταλμένη διδάσκουσα της Σχολής.
Θα συμβάλλω και εγω με 1-2 διαλέξεις ως προσκεκλημένη ομιλήτρια.
Κάθε ΠΕΜΠΤΗ 13.00-16.00 στην ΑΙΘΟΥΣΑ ΣΥΝΕΛΕΥΣΕΩΝ - ισόγειο Κτήριο Γ4
Η κοινωνική κατοικία αποτέλεσε ήδη από τον 19ο αιώνα κρίσιμη συνιστώσα της αρχιτεκτονικής και πολεοδομικής πρακτικής για την αντιμετώπιση της στεγαστικής κρίσης που προκάλεσε η Βιομηχανική Επανάσταση και η ραγδαία αστικοποίηση. Από τις πρώτες εργατικές κατοικίες στη Βρετανία και τη Γαλλία, έως τα ουτοπικά πρότυπα των σοσιαλιστών διανοητών, αλλά και τις ριζοσπαστικές προτάσεις του Μεσοπολέμου, η κοινωνική κατοικία αποτέλεσε μέσο κοινωνικής πολιτικής και αντικείμενο αστικού και αρχιτεκτονικού πειραματισμού διεθνώς. O σχεδιασμός και η τυπολογία της κοινωνικής κατοικίας διαμορφώθηκε ανάλογα με τις αρχιτεκτονικές, ιδεολογικές, πολιτικές και τεχνολογικές συνθήκες κάθε εποχής.
Η έννοια της κοινωνικής κατοικίας διαφέρει σήμερα σημαντικά μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών, τόσο ως προς τον ορισμό όσο και ως προς την έκταση και τη στόχευσή της. Στην Ολλανδία καλύπτει περίπου το 32% του οικιστικού αποθέματος, στην Αυστρία το 24% και στη Δανία το 20%, με ισχυρή δημόσια ή συνεταιριστική διαχείριση και πρόσβαση ακόμη και για μεσαία εισοδήματα. Αντιθέτως, σε χώρες όπως η Ελλάδα, η Ρουμανία ή η Ιταλία, τα ποσοστά είναι εξαιρετικά χαμηλά (κάτω του 5%), με την κοινωνική κατοικία να αφορά κυρίως ευάλωτες ομάδες και χωρίς σαφές θεσμικό πλαίσιο. Το έλλειμμα αυτό αναδεικνύεται εντονότερα στις σύγχρονες προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης, της οικονομικής και κλιματικής κρίσης, των μεταναστευτικών και προσφυγικών μετακινήσεων και της πανδημίας COVID-19 που αναδεικνύουν εκ νέου τη στέγαση ως ζήτημα κοινωνικής δικαιοσύνης και πολιτικής.
Στον 21ο αιώνα, η κοινωνική κατοικία επανεμφανίζεται ως πεδίο καινοτόμων παρεμβάσεων, συχνά μέσα από την επανάχρηση κτηρίων του 19ου αιώνα — πρώην βιομηχανικών εγκαταστάσεων ή άλλων ανενεργών χρήσεων — τα οποία μετατρέπονται σε σύνθετα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας, σε συνύπαρξη με πολιτιστικές, εκπαιδευτικές ή εμπορικές λειτουργίες, ενώ παράλληλα αναπτύσσονται νέες μορφές κατοίκησης, που προωθούν την αυτοδιαχείριση, τη συλλογική ζωή και τη βιωσιμότητα.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το μάθημα εξετάζει την ιστορία της κοινωνικής κατοίκησης από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα στον διεθνή χώρο και στην Ελλάδα. Στόχος του μαθήματος είναι η κατανόηση του κοινωνικού ρόλου της αρχιτεκτονικής μέσα από το πεδίο της κοινωνικής κατοίκησης, καθώς και η συνεισφορά της στην εξέλιξη της αρχιτεκτονικής και της πόλης.
Η αναζήτηση γίνεται μέσω της συνεχούς αντιπαραβολής της αρχιτεκτονικής και της πόλης με τις εκάστοτε πολιτικές και οικονομικές συνθήκες, αλλά και τις φιλοσοφικές θεωρήσεις που υποστήριζαν αυτές τις επιλογές. Στο ίδιο πλαίσιο αναλύονται κρίσιμα ζητήματα που αφορούν την αρχιτεκτονική, αλλά και την οικοδομική τεχνολογία, όπως η αναζήτηση των ελαχίστων διαστάσεων, η οικονομία και η ταχύτητα της κατασκευής, καθώς και η επιλογή των υλικών.
Περιεχόμενο μαθήματος:
Το μάθημα συγκροτείται σε δύο ενότητες, αφού προηγηθούν δύο εισαγωγικά θεωρητικά μαθήματα.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ- Οι βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις του ζητήματος της κοινωνικής στέγασης
- Ουτοπικές προσεγγίσεις στην εξέλιξη της κοινωνικής κατοικίας στον 19ο και 20ό αιώνα
-Ουτοπικός σοσιαλισμός και πρώιμες βιομηχανικές κοινότητες ( Robert Owen – New Lanark και New Harmony)
-Σινσαιμονισμός και κοινοτικές συλλογικότητες
- Το Φαλανστήριο του Charles Fourier και του Jean-Baptiste-André Godin (Le Familistère )
-Ebenezer Howard – Garden Cities of Tomorrow – Η πόλη του κοινωνικού καπιταλισμού
-Η βιομηχανική πόλη του Tony Garnier
- Η αρχιτεκτονική τυπολογία της κοινωνικής κατοικίας ως πεδίο πολιτικού διαλόγου στην Ευρώπη του μεσοπολέμου
ΕΝΟΤΗΤΑ Α. H κοινωνική στέγαση στην διεθνή χώρο
Α. 19ος και Πρώιμος 20ός Αιώνας – Η απαρχή της κοινωνικής κατοίκησης
- Οι Διεθνείς Βιομηχανικές Εκθέσεις και οι κοινωνικές κατοικίες στην Αγγλία και Γαλλία του 19ου αι.
-«The Industrial Dwellings Society», Λονδίνο, 1885
-«HBM(Habitation à Bon Marché)», Hector Horeau, Παρίσι, 1894
Β. Μεσοπόλεμος– Ανάδυση του Μοντέρνου Κινήματος
- Τα μεγάλα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας στο Βερολίνο ως πρότυπα του Μοντέρνου Κινήματος στην αρχιτεκτονική και την αστική ανάπτυξη. Το «πέταλο» του Bruno Taut («Hufeisensiedlung», Bruno Taut, Βερολίνο, 1925–1927)
- H κοινωνική κατοικία ως αστική ενότητα. Το μοντέλο «Karl-Marx-Hof», Karl Ehn, Βιέννη, 1926-1930
- Ο Σοβιετικός κονστρουκτιβισμός και η κοινωνική κατοικία ως “κοινωνικός πυκνωτής”. Η περίπτωση του κτιρίου Narkomfin, Moisei Ginzburg & Ignatius Milinis, Μόσχα, 1928–1930
- Η Σχολή του Άμστερνταμ και ο κοινωνικός ρεαλισμός στην πολεοδομία και την κοινωνική κατοικία. Το σχέδιο “Plan Zuid” του Cornelius van Eesteren, Άμστερνταμ, 1917–1930
- Ο Βρετανικός Μοντερνισμός και το αρχιτεκτονικό πείραμα ISOKON του Wells Coates, Λονδίνο, 1932–193
Γ. Μεταπολεμική Περίοδος – Ανασυγκρότηση και νέες προσεγγίσεις στην κοινωνική κατοικία
- Η “Unité d’Habitation” του Le Corbusier και η κριτική θεώρηση των προτύπων κοινωνικής κατοικίας
- Μαζική κατοικία και πολεοδομικός σχεδιασμός στη μεταπολεμική Γαλλία. Τα μεγάλα συγκροτήματα κοινωνικής κατοικίας τη δεκαετία του 1960 στο Παρίσι.
- Μετανάστευση και κοινωνική κατοικία - Συγκροτήματα μεταπολεμικών εργατικών κατοικιών. Το παράδειγμα της Γερμανίας.
Δ. Τέλη 20ού αιώνα – Η κριτική του Μοντέρνου κινήματος
- Η πολιτική της μνήμης στο αστικό χώρο μέσα από το παράδειγμα του συγκροτήματος κοινωνικής κατοικίας «Gallaratese» των Aldo Rossi και Carlo Aymonino, Μιλάνο, 1969–1974
- Κοινωνική Κατοικία και Συμμετοχικός Σχεδιασμός, Η Περίπτωση του «Bouça», Álvaro Siza, Πόρτο, 1975–1977
Ε. Ύστερος 20ός και 21ος Αιώνας – Σύγχρονες διεθνείς προσεγγίσεις
- Αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές πρακτικές επανάχρησης δημόσιων κτιρίων στο πλαίσιο της κοινωνικής κατοίκησης
- Συνεργατικά μοντέλα κοινωνικής κατοίκησης και βιώσιμη αρχιτεκτονική
Wohnprojekt Wien, BKK-3, Βιέννη, 2013
- Ο Μπρουταλισμός και η Αστική Αναγέννηση των Συγκροτημάτων Κοινωνικής Κατοικίας στη Μεγάλη Βρετανία
- Σκανδιναβικά Μοντέλα Συλλογικής και Βιώσιμης Κατοίκησης
Bo01 Housing Expo, πιλοτικό έργο βιώσιμης κατοίκησης, Μάλμε, 2001
Skråplanet Housing Cooperative, Dorte Mandrup, Κοπεγχάγη, 2020
ΕΝΟΤΗΤΑ Β. Η κοινωνική στέγαση στην Ελλάδα
Εισαγωγικό θεωρητικό μάθημα για την κοινωνική κατοικία στην Ελλάδα. Ιστορικό των εξελίξεων σε σχέση με τις πολιτικοκοινωνικές συνθήκες.
Α. Προσφυγική κατοίκηση και πρώιμες κρατικές παρεμβάσεις (1922–1940)
- Το αποτύπωμα των "προσφυγικών" και "ανταλλαξίμων" στην νεοελληνική αρχιτεκτονική και πόλη.
- Η αρχιτεκτονική της ανάγκης - Τα "προσφυγικά" και ο ελληνικός μοντερνισμός.
- Η διεθνής διάσταση της αρχιτεκτονικής των "προσφυγικών" στην Ελλάδα και η συμβολή του BAUHAUS
- Τα "προσφυγικά" ως σιωπηλή αρχιτεκτονική κληρονομιά και η χωρική αποτύπωση της συλλογικής μνήμης
Β. Μεταπολεμική Περίοδος- Ο Οργανισμός Εργατικής Κατοικίας και το έργο του στην Ελλάδα
- Η γενναία αρχιτεκτονική γραφή του Άρη Κωνσταντινίδη στις εργατικές κατοικίες του.
Γ. Μεταπολίτευση – Νέες προσεγγίσεις στον σχεδιασμό της κοινωνικής κατοικίας
- Το αστικό τοπίο στην ελληνική ύπαιθρο. Τα "άσπρα σπίτια" του Γραφείου Δοξιάδη, Βοιωτία, 1961και ο Οικισμός στο Δίστομο του Εργαστηρίου 66 - Δημ. & Σουζ. Αντωνακάκη, 1969
- Περιβαλλοντική ευαισθησία και κοινωνική κατοικία. Το “ηλιακό χωριό" του Αλέξ. Τομπάζη στην Πεύκη.
-
- Το μάθημα περιλαμβάνει διαλέξεις από έδρας και επίσκεψη σε προσφυγικούς και εργατικούς οικισμούς στην Κρήτη
